(Ein finn bilder nederst i artikkelen)

Namna er i første rekke frå garden Sandanger, og dei er knytte til foto frå det aktuelle området. Tala i parentes etter namn, for eksempel (Fransegari(1), eller føre namn som 7 Råsa, er referanse mellom tekst og bildematerialet.

Den lokale uttalen er brukt i størst mulig grad.

 Namna har eg i hovudsak fått frå tre kjelder.

1 Eigen bruk av namna i den tida eg budde i Gjerdsvika

2 Frå mor mi Ragna Hatlebrekke.

3 Frå registreringsarbeid gjort av Emil Sandanger. Opplysningar frå denne kjelda er merka med (ES).

Opplysningar/kommentarar som er knytte til namna er mine egne, og eg oppfordrar dei som har rettingar eller tillegg å kontakte meg.

I denne samanheng vil eg nemne at folk på andre bruk kunne ha andre namn på ein eller fleire av stadane eg har lista opp nedafor. Grunnen til det kan vere at dei til vanlig såg fjellformasjonar frå ein annan kant enn det vi gjorde i Brekkegara eller at dei hadde namnsett aktuelle stadar forskjellig frå oss.

Eit godt eksempel på dette er Vatt-honnje som vi kalla Store-vatt-honnje for å skilje det frå Lissje-vatt-honnje som frå Brekkegara såg mindre (lågare) ut.

 

Namna på dei eldste bruka i Sandanger eller i Sannjongå som var den daglige nemninga, vart i mi tid knytte til brukaren. Det var:

1 Fransegari. (Ref. Bilde 1, 2,og 16 samt namnekartet)

Brukar var Frans (Frants).

 

2 Nikkengari. (Ref. Bilde 1, 2,og 16 samt namnekartet)

Bruker var Nikken (Nikolai).

 

3 Rasmusgari. (Ref. Bilde 1, 2,og 16 samt namnekartet)

Brukar var Rasmus.

Disse tre bruka er i Sandesoga oppført med brukarar heilt frå 1500-tallet.

 

4 Hansgari. (Ref. Bilde 1, 2,og 16 samt namnekartet)

Brukar er nemnt alt frå 1700-tallet. I mi tid var brukar Hans, men brukar før han var Martinus, og før han var det Gulik.

 

5 Brekkegari. (Ref. Bilde 1 og 2  samt namnekartet)

Første bruker frå 1875, men namnet vart knytt til bruket seinare.

Før 1875  var Brekkegari og Rasmusgari eit bruk, og det er litt usikkert om Brekkegari i 1875 vart utskilt frå Rasmusgara eller om Rasmusgari då vart utskilt frå Brekkegara.

I tidligare periodar, for  eksempel 1807 til 1855, hadde Brekkegari, Nikkengari og Rasmusgari same brukar.

 

I dei fire første høva er det fornamnet på brukaren som er brukt i nemninga på bruka.

Brekkegari har fått namnet etter min bestefar, lærer Jakob Abelson Hatlebrekke, som var brukar her frå 1882. I bygda vart han kalla lærer Brekke, derfor Brekkegari.

I tidligare tider med andre eigarar, vart det kanskje brukt tilsvarande namn som Danielgari, Johannesgari og Gulikgari.

 

Det er også eksempel på at brukaren tok namnet etter garen. Til dømes: Hole-Bern. Brekke-Birger, Sætre-Johannes, Rise-Jakob, Rise-Ludvik osb.

 

Vi som budde i Brekkegara, brukte nemningane:

"Ned i gari" (Ned i garen).  Då meinte vi "Ned i Fransegari". Nemninga "Ned i Fransegari" vart ikkje brukt av oss, og det var  kanskje fordi Frants var vår bestefar (morfar).

Vidare sa vi: "Ne ti nå Nikken" (Ned til han Nikken). eller "Ned i Nikkengari".

Vi sa også: "Når ti nå Hans", (Nord til han Hans) eller "Når i Hansgari".

 

Andre stad-namn.

Namna var knytte til formasjonar i terrenget og/eller til bruksområde.

 

6 Geita-haui. (Bilde 2)

Dette var ei lita "terrasse" i terrenget bak låven i Nikkengara. Terrassen var også synlig langs bakkeskråninga bortover i Fransegara. Geitene brukte å samle seg her når dei venta på kome i hus etter å ha vore ute om dagen. Terrassen vart jamna ut i samband med utvikling av meir effektive driftsformer i jordbruket.

 

7 Råsa. (Bilde 2)

Stikkveg mellom tre av bruka i Sandanger. Den gikk frå tunet i Fransegara, gjennom ei opning i steingarden, vidare gjennom tunet i Nikkengara og ned i Rasmusgari. Før den nådde Rasmusgari kryssa den vegen "fram i Brekkegari", så dette var også den vanlige gangvegen mellom Fransegara og Brekkegara.

 

8 Rennjå. (Bilde 2)

I min barndom rann det ei elvasikle frå eit utspring nest i Svåra(114). Den rann i dagen ned til buråsa (8a) frå Fransegara. Derfrå rann den i veite nedafor Geitahaua(6), gjennom Nikkengari og ut i Botnelva(22) der denne svinga mot nordaust og vidare mot sjøen like søraust for tunet  i Rasmusgara. Sjå namnekartet og bilde 16.

 

Det er trulig at denne siklå rann i dagen fram til Botnelva heilt opp mot 1920-talet då dei fekk elektrisk kraft i Gjerdsvika. Før den tid vart det brukt kvennja-kal eller vasshjul for å drive truskeverket i Sannjongå. Vatnet frå kvennja kala fylgde denne siklå til Botnelva. Sjå vidare om dette under pkt. 16.

 

Der buråsa  i Fransegara kryssa elvesiklå, var det lagt ei trerenne inn i elva. Derav namnet Rennjå. Ved enden av rennjå var det så vidt eg hugsar ein stamp som vatnet rann opp i. Før det vart innlagt  vatn i våningshus og fjøs i Fransegara, henta dei vatnet her. Rennjå vart også brukt som skyljeplass for klær, fisk og innvolar frå dyr i slaktetida.

 

9 Storesteini. (Bilde 2 og 8)

Ein stor stein i udyrka mark søraust for husa i Fransegara. Frå den eine sida var det forholdsvis lett å ta seg opp på toppen. Dette var ein mykje brukt "leikeplass" i min barndom.

 

10 Helljå (Bilde 8)

Dyrka stykkje i elles udyrka mark. Eg er usikker på kva namnet kjem av, men der ligg ein stor flat stein i øvste kant av området. Den ligg på skrå ned i jorda slik at det er lett å gå innpå den frå sørvest medan den er ganske høg mot nordaust. Denne kan gi bakgrunn for namnet. Det kan også vere at namnet viser til at dette området  er ganske flatt samanlikna med terrenget rundt.

Når vi trampa på marka inntil den skråstilte steinen gav det ein hol klang, akkurat som om det var eit "rom" under torva, og vi borna var viss på at det var grave ned ein skatt der.

 

11 Jære. (Bilde 2)

Bilde viser ikkje det fyrste Jære, som også var et oppdyrka område i utmark. Etter det eg kan hugse, låg det litt lenger bak i terrenget, men det låg som dette inntil steingarden. Langs kanten av det dyrka området gikk buråsa til utmarka eller "fram om gari" som vi uttrykte det. I min barndom var utmarka felles beitemark

 

12 Steingarden som var mura opp i byte mellom Fransegara og Nikkengara. (Bilde 1)

For å få til drift av ei treskemaskin som trulig vart brukt av bruka 1, 2 og 3, vart det bygd ei kombinert grøft og renne som leia vatne frå Reite-elva(16), ned om Geitahaui (6) der kvennja-kalen stod. Denne grøfta/renna gikk langs steingarden på nordaustsida.

 

13 Vårfjøsi hass Nikken (Namnekartet). Fjøsen var nok bygd lenge før Nikken si tid.

Denne låg som dei andre vårfjøsane med endegavlen og inngangsdøra i flukt med utgjerdsgara. I andre gavlen, mot innmarka, var det ei luke der gjødsla vart kasta eller moka ut på ein gjødseldunge. I den tida vårfjøsen var i bruk vart dungen innblanda tang og tare som var tilkjørt frå  tarefjøra og jord som var tilkøyrd frå felles moldtak, for eksempel Deplanje(18). Om våren eller ettervinteren når det var sledeføre, vart gjødsla så køyrt ut på åker og eng.

 

I motsetning til den andre gamle vårfjøsen i Sannjongå, "Vårfjøsi hass Hans når i gara", var det meste av veggane i "Vårfjøsa hass Nikken" mura av gråstein. Berre øvst oppe var det brukt tremateriale. Taket var torvdekt med store heller som gav tyngde og heldt torvet på plass. Så langt eg veit var denne vårfjøsen i bruk til langt ut på 40-talet.

På nedsida av fjøsen voks det eit par hylletre. Dei var riktblomstrande og blomeklasane vart samla inn, bunta saman, tørka og brukt til hylle-te.

 

14 Vårfjøsi hass Frans. (Namnekartet).

Dette var ein vårfjøs i gamal stil, men til liks med "vårfjøsa hass Hans når i Gara" hadde den kledning av tre. Den seig ned, mett av dage, ein eller annan gong på 30-talet.

Denne vårfjøsen vart nok til liks med (13) bygd av tidlige brukarar.

 

15 Reitanje. (Bilde 2, 6 og 7)

Forholdsvis steinfri "natureng" langs sydvest sida av Reiteelva (16).

Enkelte stadar er det mulig å sjå restane etter grøfta som leia vatnet ned til kvernkallen som vart brukt til drift av treskemaskina om hausten. Sjå (16)

 

16 Reite-elva. (Bilde 2, 6 og navnekart)

Dette er ei flomelv som har sitt utspring i fjellet syd og vest for Grøt-honnje (100).

I dette terrenget, Pesbakk-hålå (104) (ES), hadde nokre av bruka på Sandanger og deler av Haugsbygda i Gursken sine "torvtak"eller "torvspad", der dei tok ut brenntorv. I flomperiodar kan denne elva verte nokså stor, medan den til vanlig har lita vassføring. Det er fortalt at vatn frå denne elva vart brukt til drift av treskemaskina som vart brukt av Nikken-gara, Rasmus-gara og Franse-gara. Vatnet vart då leia i grøft over "Reitanje"(15), og vidare i trerenne og grøft langs nordsida av steingaren (12) mellom Franse-gara og Nikken-gara  og ned om Geitahaui (6).

Denne grøfta er det mulig å finne spor etter i dag.

 

Nedafor Geita-haua (6) rann det i den tid ei elvesikle, sjå (8), som hadde sitt utspring i Svåra (114). I denne elva var kvernkallen plassert og vatnet rann vidare i denne elvesikla og ut i Botn-elva (22), der den gjorde ein skarp sving mot nordaust, og rann forbi husa i Rasmusgara.

Sjå namnekartet og bilde 16.

Frå kvernkallen vart krafta overført til truskemaskina, som etter tur stod på låven i dei tre bruka, ved hjelp av tauverk og trinser (blekre).

 

Vi borna bygde demming i Reite-elva. Demminga låg i utmarka, like ovafor Reite-elva sitt utløp i Botn-elva(22). Demminga danna ein dam der vi hadde stor maritim aktivitet. Langs elvebredda bygde vi eit omfattande vegsystem, der landtransporten gikk føre seg. På nedsida av demminga hadde vi kvennja-kal som vi brukte til drift av forskjellige heiseinnretningar.

 

Det var ikkje alle i Sannjongå som likte dette "beverarbeidet" vårt.

 

17 Grøt-steinanje. (Bilde 2 og5)

Område med forholdsvis store steinar. Kantet, urunda form tyder på kort transport. Det er derfor trulig at Breen eller seinare erosjon har løyst dei frå bratthenget i Honnja(94) ovafor.

 

18 Deplanje. (Bilde 18).

Vått og sølete område. Her vart det, heilt fram til 1930-åra, teke ut mold til utviding og forbetring av jordsmonnet på garane i Sannjongå. Vi borna laga mykje sølekaker på denne staden, eller vi stod og stampa i varm jørme om sumrane. Det gav ein god kjensle rundt føtene. På dei mange steinane i området voks det ein tørr mose som vart nytta til strø i kalve-garane.

 

19 Deple-steinanje. (Bilde 2).

Ei samling store steinar som ligg i utkanten av et område som vart  kalla "Deplanje" (18).

Ein stor stein som ligg i hjørnet på "utgjerdsgara" – eit nettinggjerde mot utmarka, vart kalla "Deple-steini". Sjå Namnekartet.  I dag ligg denne steinen inne i eit skogholt.

 

20 Leginje (Namnekartet).

Slik namnet vart brukt i Brekkegara var dette eit flatt graskledt og forholdsvis steinfritt område på nordaustsida av Botnelva(22) like ovafor "vårfjøsa hass Strand"(49). Kyrne likte å ligge her. I dag er det meste av området  tilplanta med gran.

 

21 Spyle-rennjå. (Bilde 2 og 4).

Før tunnelen mellom Sedalsvatne og rørgata til Gjerdsvika Kraftverk vart teken i bruk i 1955, vart den rensa for slam og grus. Vatn, slam og stein kom fram i dagen gjennon ein sidetunnel som munna ut i Vatthonnj-sloka(75). Gjennom Spyle-rennjå og vidare i grøft vart spylevatnet leia ned i Botn-elva(22).

 

22 Botn-elva. (Bilde 2, 4,16 og namnekartet).

Elva har sitt utspring i Telavatna bak Botna-hombranje(84) og området rundt.

I min  barndom rann den ned Botni(88) og vidare langs innmarka i Brekkegara. Lenger nede dannar den grensa mellom Nikkengara og Brekkegara. Den rann vidare i krok og krik gjennom innmarka i Rasmusgara og Hansgara og munna til slutt ut i Garsenda(54) saman med Storelva(52).

 

På 60-talet vart Botn-elva lagt tilbake til eit eldre far ned til fylkesvegen. Den renn nå i rett linje gjennom innmarka til Rasmusgara og "over" Hansmyra(27) til den møter det gamle løpet like ovafor fylkesvegen i Hansgara. Derfrå renn den i rett linje og munnar ut i sjøen sydvest for Måse-steinanje(58).

 

Store deler av terrenget søraust for Rasmusgara er vesentlig lågare enn tunet der husa står og det er også lågare enn Flotanje(35) nedafor. Det er derfor rimelig å tenkje seg at elva i dette området har hatt vekslande far opp gjennom tidene. Er det mulig at den ein gong i tida har hatt utløp til sjøen gjennom Søynde? Sjå 33a.

 

23 Gari has Strand. (Bilde 2 og namnekartet).

Den som mura opp denne solide steingarden i byte mellom Brekkegara og "Stykkja hass Strand". var Jakob Strand den eldre. Han vart til daglig kalla "Strandi", og han budde "ut i Strandinje, ut me Sannjongesjønå".

Ved utskifting på 20-talet vart dette stykkje, som då var utmark, ein del av Stranda sin eigedom. Garden er mura av stein han "fann" då han drenerte og kultiverte jorda..

Ein del av steingarden står også som vern mot Botnelva(22), og nedste del av dette vernet er nok mura opp av brukarane i Brekkegara..

 

24 Øyra. (Bilde 2 og namnekartet).

Dette området har fått namnet etter si plassering i terrenget. Her gjer Botn-elva (22) ein sving, og skaper denne flata, på si ferd mot sjøen. For å få betre slåttemark er elvekanten mot øyra mura opp av naturstein. Når dette vart gjort veit eg ikkje. Det er trulig at det i tidlige tider er køyrt mold til Øyra for å få betre vekst. Molda kan være henta i Deplanje (18).

Vi kan også fundere på om elvefaret til Botn-elva i tidligare tider rann nordaust for øyra og at Botn-elva og Reite-elva då møttes nedafor Øyra.

 

25. Skjeise-leidinje (Bilde 1).

Frå toppen av Hans-bakkja(26) og ned til området der huset til Ragnhild og Svein Kvalsund ligg i dag, førte det to "rennje" eller leider. Desse vart kalla "Skjeise-leidinje".

Holane
På Holane har det budd folk i uminnelege tider. Slektene har skifta fleire gonger. Siste brukarane var Inga og Bernt Muren. Etter at Bernt døydde i 1982 har huset for det meste vore brukt til fritidsbustad og utleige.Bernt var smed og arbeidde mykje i hamnevesenet. Etter krigen var han nokre år tilsett ved Sande yrkesskule som lærar i mekaniske fag. Undervisningsstaden var her i smia hans. Han var yrkesstolt og likte seg godt i nærleiken av essa, ambolten og hammaren. Han likte og å skrive små dikt. Sande kulturstyre ga i 1979 ut eit lite hefte med nokre av dikta hans. Eg tek med eit som Ord for dagen:

Sundag skiner i det fjerne,
rodar som den gylne sky.
Og no vil eg då så gjerne
takka Gud for morgon ny.
Eg har grunn å vera glad.
no eg syngje vil eit kvad.

Gud vil skape livd og lukka
til oss alle fjern og nær.
Hjelp oss alle til å sukka
etter deg kvar enn vi er.
Så at vi i Jesu namn
lever dagen til ditt gagn.

Under krigen heldt vi geiter til matauk. Dei gjekk ute mest heile året og vart halvville og vel så det. Dei streifa og beitte overalt og var vanskelege å få tak i. Enklast var det å fakke dei når dei kom ned i fjøra for å ete tang og tare. Besteforeldra mine på
Stokset hadde utsikt bort i Gjøna, og vi hadde avtale om at dei skulle hengje eit ræde (tystykke,storeplagg) ut gjennom glaset på loftsarka dersom geitene var på veg ned i fjøra. Då var det for oss og gå ut å sjå etter dei. Det var på ein slik tur eg fyrste gongen vart kjend med Holefolket. Det gjorde sterkt inntrykk på ein smågut å høyre at for nokre dagar sidan hadde ei mine roke opp i fjøra ute i Gjøbugen og detonert der. På Holane var lufttrykket så sterkt at alle vindauga på vestveggen bles inn. Gamle Hole-Marie låg på eine skråromet. Det singla glasbitar
rundt henne overalt, men ho var utan mein.
Havet utanfor var minelagt. Ein gjerdsvikar, Jakob Sandanger, omkom då moltubåten som han var med, gjekk på ei mine. Heile mannskapet omkom. Det var ikkje heilt uvanleg at det kom rekande mine inn til land. Ja, dei vart observerte drivande i sjøen fleire år etter krigen.
Hole-Bernt har teke vare på restane av ei slik hornmine. Dei ligg i graset her like ved smietomta. To andre gjerdsvikarar omkom også som følgje av krigshandlingane; Gunnleif Muren
og Jon Hide.

Bussruta Gjerdsvika - Hareid som Olav Djupvik starta opp med, hadde endeplass her ute ved Holegarden.

I 1806 – 1855 budde Martin Muren her.
Det går mange segner om han og det fortelst at han var original - overtruisk. - Då han i 1853 stod brudgom for tredje gongen, vel 70 år gammal, hadde han på seg skinnbrokja han brukte på sjøen. Han meinte det følgde lukke med å bruke den. Men
han stod og gret. “Kvifor gret du?” spurde dei han. “Å, - eg er så gammal at eg trur det er siste gongen eg får stå brudgom i denne skinnbrokjene”. - Skulle han på sjøen hadde han med tjørekosten og korsa over naustdøra før han gjekk inn. Dei vonde vettane skulle ikkje følgje med han på sjøen.
- Ein gong dei var ute med søkkjenota, fekk dei ingen ting. Martin kommanderte karane heimatt. Der volla dei nota, og Martin jaga ein saueflokk innpå. Sauene sprakk, kvar einaste ein - fortelst det.- Han kunne også legge ut kor hardt veret kunne vere:

- Riste riste,
og Skorpå skolv
og dei fann brøsme på høgste Gjøne.
- då bles det!

Frå Storholen er det god utsikt utover havet. Konene på Muren brukte han til utkiksplass når dei atteleta på dei som var på sjøen. Det var gangstig frå Øvremuren og sledeveg frå Holane og opp forbi Storholen og eit stykke opp i fjellsida..
Brukarane på Holane har slege fòr langt opp i fjellsida og derge det ned med hest og dragslede.

Muren - namnet kjem av ein bergknaus som liknar på ein steinmur like ved vegen her.

Neremurstøa

Støa var hovudtilknytningspunktet mellom gjerdsvikfolket og omverda før vegen kring bygda, Gjøneset og Hidsneset var ferdig i 1903, men vart mykje brukt fram til 1950 - 60 åra.
Her var fire naustklyngjer i bygda; Hidsstøa som var vanskeleg å bruke anna enn i maks-ver. Derfor hadde oppsitjarane frå Hide til Hageselle naustområde ved Bygdasjøen på Hagesellane. Restane av støene og vorane finn vi straks utanfor nøre
molo. Oppsitjarane frå Rise til Rågotane hadde sitt naustområde ved Gjerdssjøen, der småbåthamna er no. Sanjongsjøen var der hermetikkfabrikken er. Her var også nokre enkle naust, og her - to. No er det berre denne støa og desse to nausta som har si opphavlege utforming.Her er vorane stort sett inntakte - tillaga av store “tilrodde” natursteinar, og vi finn restar av lunnar.

Legg merke til val av plass for naust og stø:
Naturtomta er nytta. Longeneset tek av for vestaveret. Ein bergknaus gje ly og tek av for austaveret. Plasseringa vitnar om fleksibelt grannesamarbeid. Holefolket har naustrett her.
Nermurfolket har vassrett på Holane.Vi kan lett førestelle oss at her har det vore grannedugnad med opparbeiding og vedlikehald av støa og vorane. Ei hjelpande hand
med å få båtane på land når det høvde så, er heller ikkje utenkjeleg.

Byggeskikk,
Vi legg merke til at nausta er forankra med stålbarduner kring alle ytterveggar. Eit stykke frå vestveggen er det bygt murar som tek av for vestavinden. (Same innretning finn vi ved Øvremur- naustet ).Mellom nausta finn vi einekrokar som garn og tauverk vart hengde på når dei skulle tørkast.
I dag er nausta er godt vølte med ny bordkledning/ bølgeblekk.

Her i bygda var dei fleste - ja, kanskje alle – fiskarbønder. Fiske; torskefiske,sildefiske, hummarfiske og småfiske til matauk og livberging var det eine næringsgrunnlaget for familien – gardsbruket det andre. Støa og naustet var arbeidsplassen til heile familia. I torskefisket, når karane kom
heim frå sjøen, kom ofte konene og borna til naustet med varm graut som familien samla seg om. Etter måltidet tok karane gjerne ein liten høneblund på ein garndunge eller kva det måtte vere, medan kvinnene og ungane begynte å dra fisken oppgjennom støa til naustet. Dei brukte eit handylve - eit handtak med store krokar som dei hekta fisken på. Dei vaksne fekk med fire torskar om gongen, ungane ein eller to. I
naustet var det spretting, flekkjing og salting. Dei tok vare på levera. Noko kasta dei i lyseholken, resten vart sendt til tranbrennerie inne ved sanjongsjønå. Fiskesloget vart
gjerne køyrt heim og kasta på gjødseldungen. Der dei blanda det med tang og tare og nytta det til gjødsel.
Ut på vårparten var det å vaske, salte og tørke fisken (torsken) på berga og steinane, eller på hjellar rundt nausta før ferdig klippfisk vart seld til kjøpmenn i Ålesund eller Bergen.

Nemnast må at ein alltid måtte i båt, både til kyrkjeskyss, bryllaupsfylgje, dåpsfylgje og konfirmasjon, jordmor og doktor.

Gravferder var også om støa:
Før 1925 vart gjerdsvikarane gravlagde ved Sande kyrkje. Ofte snekra dei seg likkiste og hadde den klar enten på lødebetane eller på naustbetane. I det minste så burde ein vere så framsynte at ein hadde borda til likkista klare. Folke levde nær naturen og var velvitande om at ein visste aldri når ein fekk "heimlov", ung eller gammal,på sjø eller land. Viss ikkje kista var klar når avskjedsdagen kom, måtte dei næreste pårørande snekre kiste og legge den død i. Deretter fekk dei som ville, sjå den døde før loket vart spikra på. Så var det samling med båreandakt i heimen til den døde. Etter nokre dagar tok dei sørgjande kista med til støa, der tok dei fleste eit siste farvel.
Kista vart sett ombord i ein båt og rodd til Sande kyrkjegard.
Gravfylgjet som var med til Sande kyrkje var gjerne berre så mange menn som trongst til føringa, til å grave grava og til gravlegging. Når båten kom til Kyrkjesande, rodde dei han fram på sanden. Mennene hadde på seg lange skinnstøvlar. Dei steig ut or båten og vassa med kista bort på likvoren. (Finst
han enno?). Medan dei bar liket opp på gravplassen, song dei salmar.Dei grov grava, sette ned kista og sette gravstokken ned på kisteloket. Deretter fylte dei att grava.Gravstokken var ei renne spikra i hop av fire fjøler, enden av denne stod ned på
kisteloket, så det var opning frå kista og opp i dagen. Jordfestinga gjekk føre seg etter gudstenesta ein preikesundag. I samband med jordfestingsritualet sende presten tre
skufler med jord nedpå kista gjennom gravstokken. Etterpå vart gravstokken fjerna oggrava heilt attkasta.Presten var såleis ikkje med på sjølve gravferda, men jordfestinga høyrde til hans embedsteneste. Ville nokon at presten skulle halde liktale i samband med jordfestinga,måtte dei pårørende be om det, og betale presten for det.

Om denne skikken heldt seg heilt til 1925 er eg ikkje sikker på, men Sandesoga sitererJakob Hatlebrekke:

30.april 1894:
“Derefter gikk jeg til Muren da Rasmine føres til graven. Jeg talte nogle ord til trøst og styrke til alle - ved kisten. Mange fulgte til søen. Jeg og Marie gik hjem fra søen af, da jeg var så svag at jeg ikke var med til graven. Jeg tror at alle som havede litt forstand , gred da båten roede avsted med Rasmine.”

8.juli 1894:
“Karl, Emma, Marie og jeg var ved kirken. Det vart kastet jord på Rasmine Muren. Vi sang en sang på graven. Meget folk var samlet.” Det var vel to månadar mellom gravleggjinga og jordpåkastinga.

Doktorskyss
I tidlegare tider var det nok heller sjeldan ein reiste til dokter, men det hende. Då måtte ein i båt. I min barndom var det “Saursen” som skyssa oss. Han kom tidleg om morgonen og tok ombord passasjerane. Komne til Larsnes la han til ved Vasstrandkaia. Den som kom seg først på land fekk eit føresprang for å kome seg først inn til dokteren. Elles kunne ventetid verte lang, men dei som var interesserte,
kunne få med seg mykje nyhende frå dei andre bygdene i Sande. Båtskyssen venta til alle var ferdige hos doktoren, det kunne verte langt på dag. Heldigvis var det bakar
med ferske vinenerbrød på Larsnes!

Jordmorskyss
Jordmora budde på Larsnes. Det kunne vere svært spanande om ein greidde få tak i jordmora i tide når behovet melde seg. Først måtte ein få med seg ein hjelpesmann, så til støa og få ut småbåten, ro til storebåten, fyre opp maskina og kome seg
avgarde enten det var storm eller stille. Komne til Larsnes var det å leite seg fram til jordmora, få tørne henne ut og kome seg tilbake til Gjerdsvika. Storebåten måtte fortøyast, jordmora i småbåten og til støa før ein kom seg til lands og til gards.

Sjukehustransport
Vart ein så sjuk at ein måtte på sjukehuset, så var det å sele øykjen, bort på skuleloftet og hente sjukekorga (der er det framleis to korger!). Heimkomen var det å reie opp
korga og få den sjuke oppi. Så barst det med hesteskyss til støa. Få korga med den sjuke opp i småbåten og ro til storebåten og få plassere den sjuke oppe på dekk. Det
var ikkje råd å få sjukekorga verken i lugaren eller i romet. Den sjuke måtte stå på dekk med ein pressening eller segl over seg heile vegen til Volda eller Ålesund - til vanleg tok turen omlag fire timar.

Leikeplass:
Støa var også leikeplass. Blåkular var fort gjort å få, særleg på knea, sjølv om vi hadde lange heimestrikka underbrøke og heimestrikka hose utanpå. Blåkular og skrubbsår saman med holute eller velstoppa hoser og velbøtte andre kle, var
teikn på ein aktiv og frisk unge. Vi fiska småmort til kattemat, fann krabbe som vi prøvde å gjete - dei var då husdyra våre på garden som var lenger framme i støda! Her var sneglar og skjel vi nytta til agn, eller vi kunne ta dei med heim og lage
pyntegjenstandar - f.eks. lime dei på ei fyrstikkøskje! Heime i kjellarren laga vi småbåtar som vi tok med til støa og sigla med. Ja, det hende at bestemor ofra eit utslite hårnett som vi fekk bruke til fiskegarn! Vi fekk øve på å ro, vod, bada og kasta
småstein. Her lærde vi å ta vare på oss sjølve og kvarandre, sjå forskjel på flod og fjøre, setje rett namn på sjøfuglar, tong, tare og smådyr. Leite rekegods. Oppleve og respektere naturen på godt og vondt.Men det var ein regel som var ufråvikeleg: Vi skulle alltid vere minst to når vi leika i fjøra!

Øvre-Muren:
Lødebygningen er truleg frå rundt 1900. Fjøsmuren er dobbelmura og mellom 1,2 og 1,7 m tjukk. Bestefar fortalde at dei henta stein til han frå heil fjellsida, like frå høgste Kollen. Vi legg merke til at her har det vore bygt noko så nymotens som
gjødselkjellar. Over gjødselkjellarinngangen er det lagd ei heil helle. Sjølve løda er ei grindaløde. Trematerialen henta dei frå Sekken i Romsdalen. Dei fylte storebåten det han bar. Betane og stavane slepte dei. Så var det å setje seg til å ro. Sigle kunne dei ikkje. Båten var for tunglasta.

Bestefar, Johan, var fødd i her i 1878. Gamlestova som han voks opp i hadde jordgolv, åre, og ljore. Rundt veggane var det slagbenkar.Nytt hus vart bygt i 1925. Vi legg merke til at då er det nytta sement i grunnmuren.Trematerialen fekk dei også denne gongen frå Sekken i Romsdalen.Skiferen på taket har si historie: Dette året reiste dei til Bergen og selde klippfisken.
På heimvegen for dei til Evanger og fekk tak i vossaskifer til nyestova. Vel heime fortøygde dei båten, men det rauk opp ein ofseleg storm. Båten sleit seg og reiste inn på sanden. På flod sjø hogg han seg djupt og fast ned i sanden. På fallande sjø samla bygdefolket seg med hestar og sledar, køyrde berre inntil båtsida og lossa han for skifer før floda steig att. Nokre grov kanal bak båten, så når sjøen var høg nok flaut båten, og han var like heil!

Solveig Muren Sanden som i alle år teikna Smørbukk, Vangsgutane, Tuss og Troll o.a. er ætta frå denne garde.

Utedo
Dei første utedoa vart bygde på slutten av 1890 åra. Dei var gjerne - som her - plasserte i tilknytning til fjøset, eller dei kunne stå for seg sjølve - godt bardunerte! Det var vanlig med to “dohol“, dermed fekk “dassfadderen” nytte høvet også. Ja, det kunne ta si tid på do. Dei siste nyhenda i Sunnmørsposten, Vestlandsnytt eller ei anna avis eller blad måtte grundig lesast før dei leid skjebna å verte brukte som dopapir. Veggane på do var ofte pynta med bilete av kongen, dronninga eller av
kongefamilien. Det kunne også vere bilete av dyr - kattar, hundar, hestar osb. På slutten av utedoperioden, 1960-70 åra, kunne doa vere måla, ha vindauge med strokne gardin, og linoleum på golvet. Ein og annan laurdag kunne ein, dersom doloket låg på, kjenne grønesåpelukt av nyvaska do. Hjartet på døra borga for huset sin funksjon.

Jutulsgjølet:
Ein gong for lenge, lenge sidan hadde jutulane hatt treff på Dovrefjell. Då dei skulle kvar til sitt, så var det ein svær jutul som kom skrevande vestover fjella. Han skulle bort til Skottland. I handa bar han på ein ambar med skyr som han var redd for. Han skulle ta sats og hoppe frå Gjøna og bort på Færøyane eller Sjetland, men Egga var kvass, han fekk låkt, og kom i ubalanse så litt av skyret for ut av ambaren og datt ned
på nordsida av Sandsøya og vart forsteina. Det er derfor fjellet der heiter Skyrfjellet. Men her oppe ser vi fylgjene av den harde hoppsatsinga. Fjellet gav etter. Det vart ei sprekke i fjellet - eit gyl - frå toppen og heile fjellsida ned, og det heiter Jutulsgylet
den dag i dag.

Fyrste bilen i bygda.
I mai 1928 søkte Olav Muren om køyreløyve i Sande, og overingeniøren i Fylkesvegstyret meinte tida var inne til å opne vegane i Sande for trafikk med lettare vogner. Heradstyret sa nei til det. Olav søkte på nytt i juli same året, og med
søknaden fylgde no fråsegn frå 96 oppsitjarar om at dei ikkje hadde noko imot at han fekk køyre. No rådde heradstyret til køyreløyve med atterhald om å ikkje køyre i teleløysinga og når vegane var sterkt gjennombløytte. Fylkesvegstyret godtok ikkje no heller køyreløyve enskildvis, og bad heradstyret ta opp spørsmålet om å opne bygdevegane for bilkøyring. Saka kom opp seinare i 1929 og vart tilrådd med vanlege atterhald. Det vart også vedteke at all bilkøyring var forbode om natta mellom kl. 22 og 6 og på helgedagar. Forbodet hadde visse unnatak.

Mange var møtt fram for å være med på den første kulturvandringa i Gjerdsvika
Søndag 21. juni inviterte Gjerdsvika kulturlag til kulturvandring i bygda.
Mellom 50 og 60 små og store var møtt opp ute ved Holane da Petter Muren kunne ønske vekommen.
Han startet dagen med et dikt av Hole Bern; "Sundag skiner i det fjerne" -forøvrig et av diktene i heftet som historielaget har gitt ut med dikt av ham.
Dette ble noen riktig interessante timer, spesielt for den som er innflytter.
Petter fortalte litt historie om smia til Bern - den hadde blant annet vært yrkesskole. Petter har ulike ting han hadde laget i denne tida, og noe bruker han ennå hver dag.
Ved smietomta ligger det framdeles ei mine fra krigens dager - og vi hørte både om minene som lå og drev på vika og var til fare for fiskebåtene og de falne fra bygda under krigen,
Petter fortalte ikke bare om Muren, men mye annan historie fra bygda.
Hvem visste om bøndenes torvrettigheter oppe på toppen av Gjøna? Disse varer ennå!
Veiutbygginga til bygda, veien om Gjøneset kom i 1903, arbeiderne tjente 80 øre dagen, fikk utdelt hammer, fleisel og minebor, men sprengstoff måtte de holde sjøl.
Løa til "Alf" ble bygd i 1894 - muren består av store steiner som de har tatt ned med handmakt fra Gjøna der vi ser mot hemmen.
Petter fortalte også om gravskikker og bryllupsskikker.
I 1938 startet havneutbygginga - vi hørte om foregangsmannen Olai Gjerde og så på restene etter der det hadde vært jernbane til å frakte stein fra Sandungane.
Ved Sandanger var det kaffe-/kake-pause - her ble også Kulturlagets loddbok trukket.
Vinnere ble:
Handkle-sett: fam Bjørn Ove Stokset
Blodtrykksmåler: fam Tore Refsnes
strikka juleduk: Hermine Pettersen Lied
Fra sandanger overtok Sigmund stand guidingen. Han fortalte om de ni bruksnr på gardene i vika og Oskar Sandangers den oppstart av fiskematproduksjon i 1935.
Både Petter og Sigmund la fram enormt med faktakunnskap på denne vandringa. Kildene deres var både Sande-soga og det det hadde opplevd og blitt fortalt av sine forfedre.
Vi gleder oss allerde til ei ny kulturvandring.
Kristin

"På søre molo finn vi ein stein med dette holet i. Han ligg slik at holet peikar i nordleg retning – peikar omlag på nordstjerna. Har det noko med navigering å gjere, eller er det samanheng med hola i Volda og Kvalsvika?
Eg er sikker på at steinen kjem frå steinbrotet under Hanen.
For mange år tilbake snakka eg med Oskar Sandanger. Han kunne fortelje at ved foten av Hanen hadde det vore ein haug der steinbrotet vart lagt. Dei kalla han for ”Julenatthaugen”. Av og til hende det at i fine måneskinsnetter kunne dei i fransegarden sjå eit blått lys der ute, men kom dei nær haugen vart lyset borte. Noko mystisk var det i alle fall. Eg undra meg - har dette holet noko med det blå lyset å gjere? Har det vore kikhol for underjordiske tussar, troll eller vettar? Eller er han plassert slik for å minne oss om ei navigeringsstjerne?

P.M."

Det evige spørsmålet; Kvar kjem vi frå?, skal vi ikkje prøve å svare på her. Men dersom vi skal prøve å nøste litt i problematikken, kan vi prøve å kome med nokre tankar om kvifor har menneske slått seg ned i Gjerdsvika, og kvifor har vi ei bygd her i dag.
Vi ser at bygda truleg har vokse fram på grunn av staden si plassering ved eit hav som er rikt på fisk, fjell med mykje villt, flate fruktbare jordstykker nede ved vika og foten av fjella frå Hjelle til Hide. Mange elver har gort tilgangen til ferskvatn enkelt.
I Gjerdsvika ser ein spor av folk helt tilbake til vikingetida. Gravrøysene på Hidsneset er klåre teikn på dette. I denne tida var menneska til ein stor grad sjølvhjelpne med mat og drikke. Noko byttehandel dreiv dei med, dugande våpensmedar var dei nok, skomakarar, matprodusentar og skreddarar. I gammelromantiske auge kan ein vel tenkje seg at unge jomfruer både frå dei britiske øyer og det franske fastland vart henta attende hit for å syte for at slekta vart reprodusert. Kanskje er dette noko av bakgrunnen til at vi her fortsatt er internasjonale av oss, og ikkje redde for å reise ut for å sjå kva verda har å by oss.

Gjerdsvika har frå gamalt av vore ei typisk kystbygd med næringsvegar innan fiske/småbruk. Som dei fleste stadar gjaldt det å utnytte alle dei resurssar som eksisterte. Dette ga seg utslag i både dyrking av små jordlappar, husdyrhald og fiske på dei nære fiskefelta med tradisjonelle reiskapar. I tillegg tok ein i bruk dei ressursane ein kunne finne på fjellet ved sanking av bær og jakting på vilt.
I tillegg til dei tradisjonelle næringane, ser vi at næringslivet i bygda har gamle og sterke tradisjonar. Allerede på 1500 talet var her produksjon av diverse hjelpemiddel som pilspissar, og bruksreidskapar, dette ser vi spor etter i dag. Det mest kjente er vel resultatet etter utgravinga av Hole-røysa
(på Stokset) på 1960 talet
Vikingetida må nevnast, sjå ellers seksjonen for utvikling.
Kvernhus, slik vi kjenner dei, vart tekne i bruk på 1300 talet her i landet. I Gjerdsvika ser vi spor etter kvernhus så langt tilbake som til 1700-talet. Det har vore etablert ein god del kvernhus i bygda. Vi nevner Storelva, Hidselva og Kvernelva som dei mest aktuelle kverndrivande elvane. Urens mølle, kanskje den eldste, vart i 1928 sogar oppgradert (godkjennt) til å vere bygdamølle.
Stampe, ei innretning med stokkar som vert slegne mot ein vev som ein ynskjer å få mjuka opp ettar at han er nyvoven, hadde ein også i Gjerdsvika. Denne var lokalisert i Gjerds-elva. Denne var etablert i 1870 og var i bruk fram til 1917.
Meieridrift hadde vi på Stokset frå 1894 til 1898, faktisk med filial på Sandanger ei tid.

Trondhjems samlersbørs har eit frimerke som er stempla i Gjerdsvika i 1957 til sals. Ein kuriositet for interesserte.

Les meir her!

 

Kan nokon gje opplysningar om kvar orginalen til dette gamle bildet av Gjerdsvika er å finne?

Send tipset til gjerdsvika.no